Theo dấu nghệ thuật: Nghệ thuật là phải đẹp?

"Cô gái khỏa thân trên ghế bành" - Pablo Picasso, 1909-1910

Thước đo cái đẹp

Đẹp và xấu là những khái niệm khó có thể được xác định một cách khách quan, do mỗi người đều có một bộ tiêu chí đánh giá riêng. Tuy vậy, theo triết gia Immanuel Kant, các “phán đoán thẩm mỹ” dựa trên cảm nhận chủ quan của cá nhân cũng mang giá trị phổ quát. Ví dụ, hầu hết mọi người sẽ đồng ý về vẻ đẹp của bông hoa hồng, và cảm thấy ghê tởm trước loài gián.

Thêm vào đó, bộ não chúng ta vốn ưa thích những thứ cân bằng, phù hợp với một tỷ lệ hợp lý. Một gương mặt đối xứng trông có vẻ ưa nhìn hơn. Cánh bướm, lông chim công, bông tuyết… là một số ví dụ về sự cân xứng trong thiên nhiên mà đã gắn liền với những mô tả đẹp đẽ. Xét theo mặt sinh học, một tiêu chuẩn cái đẹp hoàn toàn có thể tồn tại. Nhưng về mặt xã hội, ý niệm về cái đẹp không phải là một hằng số.

"Người Vitruvius" - Leonardo da Vinci, 1490

Ai quyết định cái đẹp?

Nhà thơ, triết gia Hy Lạp cổ đại Pythagoras cho rằng cái đẹp đến từ sự hòa hợp từ vạn vật, và khi chúng ta tái hiện được sự hòa hợp đó trong nghệ thuật, tác phẩm sẽ được đánh giá là đẹp. Nhưng ai có thể xác định được sự hòa hợp này?

Vào thế kỷ thứ 19 tại châu Âu, những Học viện Nghệ thuật là cơ sở có quyền định nghĩa cái đẹp. Trên khắp thế giới, tùy thuộc vào từng triều đại và nền văn hóa mà sẽ có những tiêu chuẩn khác nhau. Điều này ảnh hưởng đến mọi người dân nói chung, và nghệ sĩ nói riêng. Cái đẹp đó trở thành mục tiêu, trở thành định hướng mà mọi trường lớp mỹ thuật sẽ hướng dẫn học viên đạt được.

Nếu không nương theo tiêu chuẩn cái đẹp, tác phẩm lúc bấy giờ sẽ không được công nhận là nghệ thuật, vì thế họ không còn là nghệ sĩ. Van Gogh chỉ bán được một bức tranh trong cả cuộc đời. Tác phẩm của Klimt, Duchamp đều bị giới nghệ thuật đương thời phê phán và phản đối dữ dội. Dòng tranh trừu tượng đến gần đây mới được đón nhận tại Việt Nam.

Triển lãm "50-70-80" - Lê Triều Điển và Hồng Lĩnh, 2021

Khi thời thế thay đổi, ý kiến của công chúng thay thế gu thẩm mỹ hoàng tộc để xác định cái đẹp. Nghệ sĩ tiếp tục phải đối diện với những áp lực cũ trong diện mạo mới. Video năm 1975 của nghệ sĩ trình diễn Marina Abramovic ghi lại cảnh cô chải tóc cho đến khi chảy máu, trong khi lặp lại câu “Nghệ thuật phải đẹp, nghệ sĩ phải đẹp.”

Nhiều danh họa cho rằng một tác phẩm cần cả nghệ sĩ lẫn khán giả thì mới được xem là hoàn thiện. Khi nghệ sĩ nương theo một tiêu chuẩn cái đẹp, người thưởng tranh sẽ có xu hướng “khắc cốt ghi tâm” hình mẫu ấy và áp đặt vào cuộc sống thường ngày. Khi tiếp xúc quá nhiều với những cái đẹp xa rời thực tại và được tiêu chuẩn hóa đến mức cực đoan, khán giả và cả nghệ sĩ bị giới hạn trong một phần rất nhỏ của chân thiện mỹ. Và khi đối diện với một tác phẩm nằm ngoài tiêu chuẩn đó, liệu họ có đủ dũng cảm để cảm nhận?

Nên đánh giá nghệ thuật như thế nào?

Đứng trước bức tranh "Nhạc công guitar" của Pablo Picasso, Tiến sĩ Steven Zucker khẳng định bức họa này không được đón nhận vào thời bấy giờ vì cách họa sĩ “bẻ cong” cơ thể người và bảng màu u ám. Ông cho rằng Picasso đang tái hiện hình ảnh con người đắm chìm trong thế giới của riêng họ, và bản thân ông đã trải qua cảm giác này nhiều lần nên có thể đồng cảm được với nhân vật trong tranh. Ông nghĩ rằng “sự đồng cảm mà danh họa tạo ra là cái đẹp còn cao quý hơn vẻ đẹp của một bông hồng.”

"Nhạc công guitar" - Pablo Picasso, 1903-1904

Robert Wellington, giảng viên ngành Lịch sử Mỹ thuật tại Đại học quốc gia Australia cho rằng, trong thời điểm hiện tại, cái đẹp gắn liền với đạo đức. Nhưng chuyện gì sẽ xảy ra khi một tác phẩm xuất sắc lại đến từ một nghệ sĩ, hay một nền văn hóa bất nhân bất nghĩa?

Robert lấy ví dụ về chiếc thố sứ đến từ vùng Sevres, Pháp vào thế kỷ 18. Khi đứng trước hiện vật trong bảo tàng, một người bạn của ông không thể nào yêu thích được bất cứ thứ gì, vì chúng đại diện cho sự bất công mà thường dân đã phải chịu đựng trong thời vua Louis XV. Nhưng đối với Robert, mặc dù nắm rõ những thông tin này, chiếc thố sứ lại “đẹp đến mức không cưỡng lại được.”

Đồ sứ Sevres kết hợp nhuần nhuyễn nghệ thuật với khoa học, kiến thức với tay nghề của nghệ nhân để tạo thành vật trang trí điệu nghệ và bóng loáng. Có lẽ về mặt chính trị, đồ sứ thế kỷ 18 quả thật đại diện cho một thứ gì đó xấu xa. Nhưng khả năng nhìn nhận cái đẹp của chúng ta đi trước những đánh giá khác.

Thố sứ làm lạnh rượu vùng Sèvres, 1771-1772

Tác phẩm nghệ thuật không cần phải đi theo một tiêu chuẩn cái đẹp nào, nhưng phải hiểu cách nhìn nhận nghệ thuật bị ảnh hưởng bởi cảm nhận cái đẹp chủ quan và khách quan. Cái đẹp không phải là một phẩm chất, hay là một lý do giúp ta hiểu về tầm quan trọng của một vật thể. Ta không thể dạy về cái đẹp, và có lẽ cũng không thể học về cái đẹp. Khả năng cảm thụ nghệ thuật thường là thứ khiến tác phẩm nghệ thuật hấp dẫn – một niềm cảm thông với người họa sĩ, vượt thời gian và không gian.

Năm 1917, Marcel Duchamp lật ngược một âu tiểu, đặt tên “Fountain” (Suối nguồn), ký tên giả, nộp cho buổi triển lãm của Hiệp hội Nghệ sĩ độc lập ở New York. Ta khó có thể khẳng định đây là một tác phẩm đẹp đẽ, nhưng chiếc âu tiểu này được đánh giá là một trong những tác phẩm quan trọng nhất nền nghệ thuật phương Tây vào thế kỷ qua. Marcel cho biết anh sử dụng âu tiểu vì nghĩ sẽ chẳng có ai thích vật dụng này (mặc dù nhiều người nghĩ tác phẩm trông rất hợp mắt).

Bằng cách đó, "Fountain" đã thử thách niềm tin vào nghệ thuật, cũng như vai trò của thẩm mỹ trong nghệ thuật.

“Nghệ thuật là ảo ảnh, như khi ta lầm tưởng ốc đảo xuất hiện trên sa mạc vậy. Nó rất đẹp, cho đến khi bạn chết khát. Nhưng bạn không chết trong nghệ thuật. Ảo ảnh này có thể tin cậy được.”

Lời khuyên “Hãy làm những gì bạn muốn” hơi thừa thải ở đây. Thay vào đó, có lẽ một trong những bài học quan trọng nhất khi lớn lên là quên đi những gì bạn đã học. Mở rộng tâm trí, chấp nhận những gì mình thấy, liên hệ nghệ thuật với trải nghiệm bản thân hơn là với tiêu chuẩn cái đẹp được ai đó nhào nắn. Nghệ sĩ khắp các thời kỳ đã học cách rũ bỏ cái nhìn của hoàng tộc và những học viện nghệ thuật. Khi tôn trọng khán giả, là chính bản thân họ và công chúng, nghệ sĩ có thể trút bớt gánh nặng về cái đẹp cho đôi bên. Tác giả, biên kịch người Mỹ Rainbown Rowell từng viết:

“Chưa bao giờ trông cô đáng yêu. Cô trông như nghệ thuật, và nghệ thuật thì không cần phải đáng yêu; nghệ thuật là thứ khiến bạn cảm nhận.”

____

Bảo Châu - Theo LeOfficiel Vietnam